رضا پهلوی: فرصت یا خطر؟!

رضا پهلوی: فرصت یا خطر؟! 

مقاله ای به قلم الاهه بقراط

* اگر اشتباه نکنم، این مقاله مربوط به سال 2006 است. نکات در خور تأملی داشت که بد نیست بار دیگر مورد مطالعه قرار گیرد. خاصه آنکه هنوز هم مشکلاتی که در این مقاله به آنها اشاره شده، کمابیش به قوت خود باقی است و اپوزیسیون رژیم اسلامی همچنان از عدم انسجام و اختلافات ریز و درشت رنج می برد. - بزرگمهر

الاهه بقراط - گفته بودم در فرصتی دیگر به نام آنچه مضمونش همبستگی نیروهای دمکرات ایران در مقابله با جمهوری اسلامی و گشودن راه تحقق دمکراسی و حقوق بشر است، خواهم پرداخت. لیکن از آنجا که واقعا معتقدم نام این مضمون اساسا از اهمیت برخوردار نیست، به همین بسنده می کنم که بگویم نامش را هر کس هر چه دلش می خواهد بگذارد: اتحاد، جبهه، ائتلاف، همبستگی، کنگره، و همراه با قید فراگیر، گسترده، سراسری، ملی و… به راستی این نام چه اهمیتی دارد، هنگامی که از یک سو همه ظاهرا «عنب» و «استافیل» و «انگور» و «ئوزوم» می خواهند و از سوی دیگر هر یک از آن «موجود» ایستاده در تاریکی تفسیر خود را ارائه می دهد؟ حال آنکه با یک فرهنگ لغت و روشن کردن یک چراغ می توان دریافت آنچه ضروریست و آنچه تلاش می شود توضیح داده شود، چیزی جز یک امر واحد و مشترک نیست که هر کس آن را به نامی می خواند و به پندار خود به توصیف تنها بخشی از آن می پردازد .

خطر کجاست؟

این بحث را با تأکید بر اینکه هیچ جنبش و حرکتی بدون یک رهبری معین که مردم و جهان آن را مخاطب قرار دهند، نمی تواند به اهداف خود برسد، پی می گیرم. بر همین زمینه، شکل گیری «اتحاد جمهوری خواهان» در اوایل سال 2003 نیز دو دلیل مهم داشت: یکی تشکیل یک جبهه سیاسی در برابر مشروطه خواهان و مبارزه با «بازگشت سلطنت»، و دیگری عرضه خود به جهان غرب و یا به زبان عامیانه: «ما هم هستیم».

مشکل بزرگ گردانندگان «اتحاد جمهوری خواهان» اما این است که خود را به خطا سخنگوی همه جمهوری خواهان می پندارند. واقعا آیا همه کسانی که طرفدار جمهوری اند، خواهان حرکت گام به گام و اصلاحات در ساختار جمهوری اسلامی هستند؟ آیا همه جمهوری خواهان رژیم جمهوری اسلامی را اساسا به پرسش نمی کشند و خواهان تغییر آن نیستند؟ آیا پاسخ منفی به همین پرسش ها یکی از دلایل شکل گیری «جمهوری خواهان دمکراتیک و لائیک» نبود؟

در واقع برای این نوع جمهوری خواهان مقوله «جمهوری خواهی» از خود و سرشت سیاسی آن تعریف نمی شود. بلکه اتفاقا همان کسانی که از دل و جان خواهان آن هستند کاملا نسنجیده معنای جمهوری خواهی را به «نه سلطنت» و «نه پهلوی» کاهش داده اند! آنها با «نخواستن سلطنت» و با «رد پهلوی» تعریف می شوند و نه با جوهر جمهوری و یا آنچه خود می خواهند. آنها خود را با «نفی» دیگری و نه با «اثبات» خود تعریف می کنند. و این شیوه از شوربختی در صد سال اخیر همواره گریبان نیروهای سیاسی را در چنگ خود داشته است. ایران و جهان هم نمی توانند صبر کنند تا این جمهوری خواهان به تعریفی از خود برسند، بعد اگر توانستند، متحد و قوی شوند، بعد به میدان بیایند و زور بازو به مشروطه خواهان نشان دهند. قطار تاریخ در حرکت است. برای کسی سوت نمی زند و صبر نمی کند. یا باید سوارش شد، یا مانند دوران جمهوری اسلامی باید به این رضایت داد که به رکاب قطار در حال حرکت چسبید و بعد هم با لگد زمامداران تازه به قدرت رسیده یکی یکی به گوشه ای پرتاب شد!
من رضا پهلوی را نه به عنوان شاهزاده (که هست) یا پادشاه (که معلوم نیست بشود) بلکه به مثابه یک شخصیت سیاسی در نظر می گیرم. نمی دانم طرفداران وی، چه آن کسانی که مشروطه خواه دمکرات هستند و چه افرادی که حاضر نیستند یک گام از سلطنت وی عقب روند، چه انتظاراتی از وی و چه توصیه هایی برای او دارند. ارزیابی من تنها بر اساس مواضع اعلام شده رضا پهلوی است. از این رو، پروایی ندارم بگویم، از یک سو در مقایسه بین رژیم کنونی که سرنوشت ما در دست اوست و رژیم گذشته که به تاریخ پیوسته است، من هزار بار رژیم گذشته را ترجیح می دهم و گمان می کنم تاریخ نیز قضاوتی مشابه خواهد داشت. از سوی دیگر بین تمام شخصیت های سیاسی و ملی برای من رضا پهلوی که برخلاف برخی جمهوری خواهان (بعضا دو آتشه) تاکنون نه او را دیده ام و نه حتی تلفنی سخنی با وی گفته ام و به طور کلی دوری از قدرت را اعم از پوزیسیون یا اپوزیسیون یک نقطه قوت و ضامن سلامت و استقلال کار روزنامه نگاری می دانم، مناسبت ترین شخصیتی است که می تواند در این شرایط خطرناک و فاجعه بار، نقش تاریخی و تعیین کننده در اتحاد همه نیروهای دمکرات ایران بازی کند. شخصیتی که از مواضع وی برداشت می شود، بر بسیاری از مدعیان جمهوری خواهی که برخی را خوب و از نزدیک می شناسم، ترجیح دارد. لیکن بر این حقیقت نیز آگاه هستم که فقط عمل و آینده می تواند این ارزیابی را تغییر دهد چرا که مواضع پسندیده هنوز به معنای آن نیست که آدمی در عرصه عمل و در لحظات حساس بتواند به آن پایبند بماند.

کسانی که به خیال خود می خواهند رضا پهلوی را به هر قیمتی شده به پادشاهی «آریامهر گونه» برسانند و در سایه «سلطان» لم بدهند، و از او می خواهند کر و کور و لال شود تا مبادا از جاه و جلال پادشاهی اش کاسته شود، بر این نکته مهم آگاه نیستند که نقش هیچ شخصیتی در تاریخ با سکوت رقم نخورده است! این سلطنت طلبان در این نکته با برخی از جمهوری خواهان که خواستار عدم حضور رضا پهلوی در سیاست روز هستند، اتفاق نظر دارند؛ با این تفاوت که مخالفان رضا پهلوی نگرانند مبادا با حضور او در سیاست بر «جاه و جلال شاهانه اش» افزوده شود!

صریح بگویم: نه تنها بین جمهوری خواهان، بلکه در میان مشروطه خواهان نیز یک شخصیت ملی و جوان (جوان بودن سیاستمدار برای جامعه امروز ایران یک امتیاز مهم است. جوانان در همه جهان از «مردان» عصا قورت داده گریزانند و در عرصه سیاست و کشورداری نیز به دنبال «ستارگان» هستند) یافت نمی شود که پیشینه اش به ساواک یا حکومت اسلامی و واواک و سپاه و بسیج نرسد. بگذریم از اینکه اگر ما نجنبیم، و ایران در شرایطی مانند افغانستان و عراق قرار گیرد، آنگاه همین گردانندگان «اتحاد جمهوری خواهان» و ملیون دو آتشه هم مجبور خواهند شد در برابر افرادی سر فرود آورند که خیلی راحت سابقه همکاری شان با سازمان سیا هم اعلام می شود!

البته ظاهرا با توضیحاتی که از سوی گردانندگان «جمهوری خواهان» داده می شود، آنها اصولا به هیچ شخصیت ملی و یا نهاد فراگیر که مردم به آن امید ببندند و آن را سخنگوی خود بدانند و جامعه بین المللی بتواند با آنها به گفتگو بپردازد، نیاز ندارند چرا که آنها هنوز به «اصلاح طلبان اسلامی» در حکومت کنونی ایران امیدوارند! چه سرسختی غریبی! و این در حالیست که برخی از آنان به «نشست برلین» ایراد می گیرند زیرا بر این پندارند که رضا پهلوی در «اتاق بغلی» حضور داشته است! گویا نمی دانند برای تأثیرگذاری و یا هدایت یک جریان اصلا نزدیکی مسافت لازم نیست! مگر جریان موسوم به اصلاح طلبی در جمهوری اسلامی در پستوی «اتحاد جمهوری خواهان» در لندن و بروکسل و برلین و واشنگتن پنهان شده است؟ آنها هزاران کیلومتر فاصله دارند و با این همه خط و ربط آنها تا این اندازه به هم نزدیک است! نزدیکی مسافت مهم نیست، نزدیکی خط مهم است! حتی اگر گردانندگان «ا. ج.» (اتحاد جمهوری خواهان) بر این گمان باطل باشند که «ج. ا.» (جمهوری اسلامی) آنها را می شنود و این آنها هستند که بر سیاست «داخل» تأثیر می گذارند و یک بار در برابر آینه وجدان نایستند و از خود نپرسند اگر چنین است پس احمدی نژاد از کجا پیدایش شد؟!

خانم مسیح علی نژاد، روزنامه نگار جوان ایرانی، دوران مجلس ششم را به «برزخ» در «کمدی الهی» دانته تشبیه کرده است. به راستی نیز دوران این نوع اصلاحات را می توان برزخی دانست که نمی توانست به جهنم احمدی نژاد نیانجامد. سرسختی در طرفداری از اصلاحاتی که پروژه سازان آن بارها مرگش را اعلام کرده اند، البته قابل درک است. چرا که تنها با «اصلاح گام به گام» می توان ادامه «جمهوری» را به هر شکل و با هر مضمونی حفظ کرد تا مردم در برابر یک انتخاب دوباره قرار نگیرند، حتی اگر به قیمت فرو رفتن کشور در فاجعه بیانجامد. در عین حال در تمامی سخنان این نوع «جمهوری خواهان» یک مشکل مهم آنها که همانا «ضعیف» بودن آنهاست، هویداست. آنها معتقدند مشروطه خواهان هم متحدند و هم دارای انسجام و رهبری معین. در حالیکه جمهوری خواهان مانند چهل تکه اند و هر کدام یک ساز می زنند. اینکه پس آنها عنوان «اتحاد» را از کجا آورده اند، بماند. اینکه چرا آنها به جای تخطئه مشروطه خواهان و پیچیدن به پر و پای رضا پهلوی به بررسی این واقعیت مهم نمی پردازند که چرا نتوانسته اند جمهوری خواهان را متحد کنند هم بماند. مشکل دیگر آنها در این است که آنها مشروطه خواهان را به عنوان «خطر» در نظر می گیرند. حال آنکه مشروطه خواهان دمکرات نه «خطر» بلکه «نیرو» هستند و جمهوری خواهان اگر درباره سرنوشت ملت و مملکت احساس مسئولیت کنند و تمامی نیروی خود را بر روی حفظ جمهوری اسلامی نگذارند، می توانند با هشیاری از این نیرو استفاده کنند. هیچ تضمینی وجود ندارد که همکاری با این «نیرو» به استقرار جمهوری واقعی در ایران نیانجامد. رضا پهلوی آن زمان هم می تواند به عنوان یک شخصیت سیاسی و ملی مانند دیگر مدعیان به وظیفه خود در برابر ملت عمل کند. خطر اصلی بیست و هفت سال است بر ایران فرمان می راند. دمکرات های ایران، چه مشروطه طلب و چه جمهوری خواه، هیچ کدام برای یکدیگر خطر به شمار نمی روند، مگر آنکه هر کدام از آنها نظام مورد علاقه خود را بر خواست دمکراسی و حقوق بشر و سرنوشت ملت و منافع ملی ترجیح دهند. در آن صورت آنها نه تنها برای یکدیگر خطر به شمار می روند، بلکه هر دو آنها برای میهن و مردم ما خطر جدی هستند! این در حالیست که ایران با جمهوری اسلامی به اندازه کافی با انواع خطرها روبروست و به یک خطر تازه نیازی ندا. رد

*****

راستش را بخواهید نقش خوان کارلوس پادشاه اسپانیا را خود جمهوری خواهان نسنجیده به میان کشیدند. باید گفت اتفاقا ژنرال فرانکو دیکتاتور اسپانیا نیز سی سال پیش احتمالا تصوری چون برخی جمهوری خواهان درباره این «شاهزاده» داشت. فرانکو به این دلیل در بستر بیماری و در آخرین سال زندگی خود شاهزاده خوان کارلوس را به جانشینی خود برگزید تا وی از آنجا که از نوادگان پادشاهان بوربن است، ادامه دیکتاتوری وی را تضمین کند. لیکن خوان کارلوس که جوانی تحصیل کرده و روشنفکر بود، بلافاصله با اعلام آزادی مطبوعات و فعالیت احزاب و برگذاری انتخابات آزاد جهت تشکیل دولت، بر دیکتاتوری در اسپانیا نقطه پایان نهاد.

من نه تنها هیچ احساس عشق یا نفرت نسبت به دو نظام سیاسی جمهوری و پادشاهی ندارم، بلکه در شرایط کنونی ایران، دلیلی هم برای ترجیح یکی بر دیگری نمی یابم. لیکن به خوبی می دانم دمکراسی و تأمین حقوق بشر و عدالت اجتماعی را در یک جمهوری به سلطنت استبدادی و عین همان را در مشروطه پادشاهی به یک جمهوری استبدادی ترجیح می دهم و گمان می کنم این هنر من نیست و هر عقل سالم و دمکرات چنین می کند. درک این موضوع نیز آن چنان پیچیده نیست که مرتب آن را تکرار کرد. مگر آنکه عده ای خود را به نفهمیدن بزنند و یا تحریف نظرات را بیشتر به سود خود بشمارند.

فرصت کدام است؟

ولی این را باید تکرار کرد که بنا بر واقعیت جامعه ایران و غم کار و نانی که توده مردم با آن درگیرند، برای کسی نظام سیاسی ایران هیچ اهمیتی ندارد. لیکن از آنجا که تجربه تلخ مردم از جمهوری اسلامی و انتخاب مکرر رییس جمهوری های تدارکاتچی و مجلس های بی خاصیت جان آنها را به لب رسانده است، و هم چنین تجربه افغانستان و عراق به ویژه در زمینه عدم امنیت و خطراتی که یکپارچگی ایران را تهدید می کند، گرایش به نظام پادشاهی بیش از پیش گسترش می یابد. ولی این به معنای بازگشت سلطنت یا بازگشت به گذشته نیست، چرا که هرگز هیچ کس اگر هم بخواهد نمی تواند به گذشته باز گردد و یا گذشته را باز گرداند. این تحریف ظریفی است که از سوی مخالفان نظام پادشاهی رایج شده و مرتب تکرار می شود.

برخی از جمهوری خواهان که بیشتر نقش چرخ پنجم جمهوری اسلامی را در خارج کشور بازی می کنند (یعنی بدون آنها هم کار جمهوری اسلامی می گذرد) همه کارشان را گذاشته اند و چسبیده اند به خطر «بازگشت سلطنت»! گویی وظیفه آنان نه تلاش برای برقراری جمهوری راستین، بلکه جلوگیری از برقراری سلطنت است! این همان سیاستی است که بیست و هفت سال پیش از درون آن هیولای جمهوری اسلامی سر برآورد و هم امروز ادامه و بقای آن را تأمین کرده و به آن خوراک می دهد.
من به عنوان انسانی که زندگی فردی خود را محدود و محتوم به فنا می بینم و به عنوان یک ایرانی، سربلندی و جاودانگی ملت ایران و آن سرزمین را آرزو دارم، از یک سو برای یافتن رهبران ملی در میان مردگان و «مرحوم» ها به دنبال کسی نمی گردم و از سوی دیگر در میان زندگان کسی را با ظرفیت و موقعیت رضا پهلوی نمی یابم. همان گونه که گفتم، من در او نه شاهزاده یا پادشاه آینده، بلکه یک شخصیت سیاسی میهن دوست می بینم که تصادفا به مشروطه خواهان تعلق دارد. اگر جمهوری خواهان یک نفر را ارائه کنند که بتوان وی را در کفه دیگر ترازو در برابر رضا پهلوی قرار داد، آنگاه بلافاصله باید به تأمل پرداخت که کدام یک را به مثابه یک «فرصت» بهتر می باید برگزید. ولی جمهوری خواهان چنین فردی را ندارند و از همین رو برخی با تحریف تاریخ به «مرحوم» مصدق روی آورده اند که به استناد زندگی سیاسی و مسئولیت و مقام و عملکردش در دوران پهلوی ها و نیز به استناد خاطراتی که به قلم خودش منتشر شده است، نه تنها هرگز «جمهوری خواه» نبوده، بلکه ملقب به «مصدق السلطنه» هم بوده است. ولی کسی چه می داند؟ شاید مصدق خیال بنیانگذاری جمهوری را در سر می پروراند. ولی درست همین گونه می توان گمان کرد که شاید در سودای «سلسله مصدقیان» می بوده است! این همه اما تنها فرض بی پایه است نه علم و واقعیت، درست مانند «جمهوری خواه» بودن وی! ولی حقیقت مهم این است که از یک سو او دیگر وجود ندارد تا بتواند چیزی را رهبری کند و از سوی دیگر اندیشه جنبش ملی و استقلال و میهن دوستی پس از گذشت نیم قرن با اندیشه دمکراسی و حقوق بشر و عدالت اجتماعی در آمیخته و دامنه و زوایای دیگری یافته است که با دهه سی خورشیدی در ایران مقایسه پذیر نیست. فقط از نظامی چون جمهوری اسلامی بر می آید که برنامه های اتمی خود را عوام فریبانه با جنبش ملی شدن نفت مقایسه کند و با تکیه بر نا آگاهی تاریخی و علمی جامعه، بر طبل جنگ بکوبد و ملت و مملکت را در برابر یک فاجعه جبران ناپذیر قرار دهد.
کسانی هم که مبارزانی چون اکبر گنجی و عباس امیرانتظام را با ماندلا و گاندی و غیره مقایسه می کنند و چه بسا رهبری خود را در آنها می جویند، به این نمی اندیشند که این مقایسه ها بس بیجاست. رک و صریح بگویم: من به عنوان یک ایرانی هرگز حاضر نیستم زیر پرچم کسانی بروم که زمانی از مدافعان و دست اندر کاران جمهوری اسلامی بوده اند، حتی اگر صد سال در زندان همان کسانی بسر برند که زمانی مدافع آنان بوده اند. دفاع از آزادی آنها و استقبال از تغییر مواضع آنان که از خیمه حکومت دینی به اردوگاه دمکراسی و حقوق بشر پیوسته اند وظیفه بی چون و چرای هر انسان آزاده و دمکرات است، لیکن نه گاندی و نه ماندلا و نه هیچ یک از رهبران جنبش های آزادی خواهانه هرگز در زندگی سیاسی خود اشتباه فاحشی مانند دفاع از رژیمی چون جمهوری اسلامی و کارگزاری در آن را مرتکب نشده اند. آگاهی همواره با پذیرش مسئولیت همراه است. هر فرد و هر مقوله ای را هم باید در جای خود قرار داد. و یکی از بدبختی های ایرانیان همواره این بوده است که هیچ چیز را در جای خود قرار نمی دهند و همه هم در همه کار دخالت می کنند. با احساسات تمام سر می برند و صمیمانه دروغ می گویند.

نکته دیگر در پذیرش رهبری رضا پهلوی این است که کسی از جمهوری خواهان طلب نمی کند رهبری یک «پادشاه» را بپذیرند! این اندازه نقض غرض را در نخستین نگاه می توان دریافت. مگر آنکه جمهوری خواهان پیشاپیش پادشاهی وی را قطعی بشمارند! نقش رضا پهلوی به مثابه یک شخصیت ملی است که اهمیت می یابد. کسی چه می داند؟ شاید این جمهوری پرانتز خونینی باشد که دیر یا زود باید بسته شود. شاید هم رضا پهلوی بنیانگذار یک جمهوری واقعی در ایران شود و یا چون خوان کارلوس مهر دمکراسی و حقوق بشر را بر ساختار سیاسی ایران بکوبد و افراد و احزابی که امروز مخالف او هستند، فردا تشکیل دهندگان دولت های ملی در نظامی شوند که وی پادشاه آن به شمار می رود. چه کسی جرأت دارد در شرایطی که اکنون ایران در آن بسر می برد، چیزی را پیش بینی کند؟
اگر آینده را نمی توان پیش بینی کرد، از گذشته اما می توان آموخت. ایرانیان یک بار در آستانه انقلاب اسلامی یک فرصت تاریخی به نام «بختیار» را از دست دادند و با چشم بسته به دامان آخرین انقلاب ایدئولوژیک قرن بیستم و تنها حکومت ولایت مطلقه فقیه در غلطیدند. حکومتی که به آبشخور تروریسم کنونی و عامل جنگ افروزی در خاورمیانه و جهان تبدیل گشت. این بار نباید اجازه داد برخی با لجاج بر سر عقاید ایدئولوژیک خود مردم را به سویی برانند که یک بار دیگر فرصتی تاریخی را از دست بدهند. ایران با سرعت به سوی فاجعه و جنگ رانده می شود. آنهایی که هشت سال مردم را به «پروژه اصلاحات» مشغول کردند، در سکوتی مرگبار فرو رفته اند و بزرگترین هنرشان در این روزها این بوده است درباره «حق فناوری هسته ای» که سه سال است به بازی موش و گربه تبدیل شده و یک «کاریکاتور» که پنج ماه پیش در یک روزنامه دانمارکی منتشر شده، خطاب به اروپا بیانیه اعتراضی صادر کنند. آنهایی هم که تلاش می کنند با چنگ و دندان روی درخت تنومند تاریخ یادگاری بنویسند، خوب است به این واقعیت توجه کنند که همواره تاریخ است که شخصیت ها را بر می گزیند و نه برعکس. در غیر این صورت، نتیجه یا کمدی (مانند بنی صدر و احمدی نژاد) و یا تراژدی (مانند قطب زاده و امیرانتظام) از آب در می آید.

برخی ممکن است در بده بستان های رایج ترجیح دهند در برخی موارد سکوت کنند، برخی چیزها را به روی خود نیاورند، واقعیت را نبینند و یا کمرنگ تر از آنچه هست ببینند، لیکن واقعیت خارج از اراده ما وجود دارد و در عمل همان رنگی را دارد که دارد. تردیدی نیست که جنبش آزادی خواهی ایران از زهر جاه طلبی، سکه زدن به نام خود و شهوت شهرت و نام و مقام در امان نخواهد بود. اینجاست که شاید عرفان ایرانی به معنای مثبت آن بتواند چون پادزهر عمل کند تا بتوان همواره منافع بلند مدت میهن و مردم را بر هیولای درون حاکم گرداند. مثلا می توان چنین اندیشید دیر یا زود همه ما بی تردید در فنا جای خواهیم گرفت و چه خوب است تنها عشق و عمل خود را برای آزادی و انسان و خاک بر جای نهاده باشیم. ولی آیا در سیاست می توان چنین اندیشید؟ واقعا نمی دانم! امروز تنها این را می دانم که «همه با هم» نمی توان جنبشی را رهبری کرد و در این بازار مکاره سیاست که هیچ کس دیگری را قبول ندارد، همراه با مردمی که در تبلیغات پوچ محاصره شده اند و سخت گرفتار معیشت و بی خبر از خطری هستند که در کمین شان نشسته است، رضا پهلوی نه تنها خطر به شمار نمی رود، بلکه بی تردید تنها فرصت تاریخی است که در این شرایط وجود دارد.